ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਅੰਬੇਦਕਰ ਜੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਧਰਮ ਸਿਰਫ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਏਕ ਆਦਰਸ਼ ਪਧਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਧਰਮ" ਨੂੰ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।  

ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਧਰਮ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਆਲੋਚਨਾ

ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਨਿੰਦਾ

- ਅੰਬੇਦਕਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ।

- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ" ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗ੍ਰੰਥ ਕਿਹਾ ਜੋ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਨਿਮਨਤਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

- 1927 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ ਦਾਹ ਦਿਵਸ" ਮਨਾਇਆ।

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੁਧਾਰ ਅਸੰਭਵ

ਅੰਬੇਦਕਰ ਜੀ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ ਇਹ ਸੀ:

  "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਐਸਾ ਰਿਵਾਜੀ ਤੰਤ੍ਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਦਾ ਰਾਹ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਹੈ।"

ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਪੜਚੋਲ ਅਤੇ ਅਪਣਾਉਣਾ

ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ ਬੁੱਧ ਧਰਮ?

- ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ 21 ਸਾਲ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਕਿਉਂਕਿ:

  - ਇਹ ਧਰਮ ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।

  - ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ।

  - ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ – "ਚਤੁਰ ਆਰਯ ਸੱਤ" ਅਤੇ "ਅਸ਼ਟਾਂਗਿਕ ਮਾਰਗ" ਰਾਹੀਂ।

ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ 1956: ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ

- 14 ਅਕਤੂਬਰ 1956, ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਖੇ 5 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਲਿਤਾਂ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ।

- 21 ਸ਼ਪਥਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੀੜਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ।

21 ਸ਼ਪਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ:

1. ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਨਿਆਂ, ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਹੈ।

2. ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਵਾਂਗਾ।

3. ਮੈਂ ਭਗਤਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਹੀ ਮੰਨਦਾ।

4. ਮੈਂ ਸਮਾਨਤਾ, ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੀਤ ਅਪਣਾਵਾਂਗਾ।

ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਇਸਾਈ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ

ਇਸਲਾਮ:

- ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਅਧਿਆਨ ਪੂਰਨ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ।

- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਲੇਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ।

- ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀਕਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੁਝ ਆਚਰਨਕ ਰੁਝਾਨਾਂ, ਲਿੰਗ ਵਖਰੇਕਰਨ, ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।

ਈਸਾਈ ਧਰਮ:

- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਉੱਪਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।

- ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਈਸਾਈ ਭੀ ਅਕਸਰ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ

- ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਦੇ ਪੱਛ ਪਾਸੇ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ।

- ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਰੀਤ ਆ ਗਈ (ਜਿਵੇਂ ਰਾਮਦਾਸੀਆ, ਮਜਹਬੀ, ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਫਰਕ)।

- ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਇਹ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਸੋਚੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ।

ਆਧੁਨਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਆਦਰਸ਼

ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ:

- ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ

- ਨੈਤਿਕਤਾ

- ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ

- ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਸੋਚ

- ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ "The Buddha and His Dhamma" ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਠ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ ਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਲਈ ਧਰਮ ਕੋਈ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:

“Religion must mainly be a matter of principles only. It cannot be a matter of rules.”

(Annihilation of Caste)

ਉਹ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਰਕ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਆਦਾਰ ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਸਨ।

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੇ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਾਰੇ

The Annihilation of Caste ਵਿੱਚ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਮਨੁਸਮ੍ਰਿਤੀ, ਚਾਤੁਰਵਰਨ ਅਤੇ ਵਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਘੋਰ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:

“Caste is not just a division of labour. It is a division of labourers.”

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਆਧਾਰਭੂਤ ਰਚਨਾ ਹੀ ਅਨੁਚਿਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ

"Buddha and His Dhamma" ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:

“The Buddha’s religion is a religion of liberty, equality and fraternity.”

ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਤਕਦੀਰ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਚਿੰਤਨ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਦਇਆ ਨੂੰ ਵਧਾਵਦਾ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ:

“I like the religion that teaches liberty, equality and fraternity.”

ਇਸ ਕਾਰਨ, 1956 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ।

ਈਸਾਈ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਬਾਰੇ

ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ "Pakistan or the Partition of India" ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਇਹ ਧਰਮ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ

ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ “ਇਕ ਨੁਰ ਤੇ ਸਭ ਜਗ ਉਪਜਿਆ” ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਸੰਖੇਪ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼

ਅੰਬੇਦਕਰ ਲਈ ਧਰਮ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸੀ:

ਮਨੁੱਖੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ

ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ

ਆਤਮ-ਗੌਰਵ

ਅਤੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਸੋਚ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਇਕ ਨੈਤਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

Balwinder Singh

baginotes@gmail.com

baginotes.blogspot.com