ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵਿਤਾ: ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

 ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ (20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1939 – 6 ਨਵੰਬਰ 1986) ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਗੂੰਜ, ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਪਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ।

 ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਖੁਦ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਇੱਕ ਬਲਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ, ਇਸਨੂੰ ਅਸਹਿਮਤੀ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ।

 ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਬੇਬਾਕ ਪੁਕਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਉਸਨੇ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕਠੋਰ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਪਏ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ।

 ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਡਟਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ।

 ਲੋਕ ਕਵੀ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ (ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਖੋਜ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ, ਟਰੱਸਟ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹੇਗੀ।

 ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲੇਪਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਵੀਆਂ, ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।

 ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਆਓ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰੀਏ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰੇ ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

baginotes@gmail.com

baginotes.blogspot.com